Қазақтың бетке тұтқан зиялыларының бірі, көрнекті қайраткер, нақақтан жала жабылып сталиндік террор кезеңіндегі саяси қуғын-сүргін құрбаны болған Сәдуақас Баймахановтың өмірі мен ұлтына жасаған еңбегі жайында бірі білсе, бірі білмес. Біз мақаламызда С.Баймахановты өз заманының қоғамдық және мәдени өміріне қосқан үлесін, коммунистік партияға белсенді қатысуын, сондай-ақ идеология мен ағартушылық қызметті таратудағы рөлін тарқатып айтқымыз келеді. Оның тұтқындалуына, үкіміне және оңалтуына ерекше назар аударып, бұл қоғамдағы әділеттілікті қалпына келтіру мен адам құқықтарын қорғаудың маңыздылығын көрсету көзделген. Жалпы, Сәдуақас жайында мағлұматтардың көп болмауына себеп-жерлестерінің ол жайында толық білмеуі, артында ұрпақ қалмауы, көзін көргендердің қозғау салмауы.
Сәдуақас Баймаханов-Кеңес Одағындағы саяси қуғын-сүргін құрбаны болғандардың бірі. Оның өмірі мен қызметі сталиндік режим кезіндегі драмалық оқиғалармен тығыз байланысты болды. Ол 1903 жылы бұрынғы Сырдария губерниясы, Ақмешіт уезі, №5 ауылында дүниеге келді. Аламсектегі екі сыныптық мектепті бітірген соң Ақмешіт уездік басқармасында көшіруші болды. 1919 жылы Ташкенттегі панасыз жетім балаларды орналастыру комитетінде қызмет атқарған. Екінші негізгі класты Ташкент қаласында 17 жасында оқыған. Осында оқып жүріп Ташкентте шығатын қазақ басылымдарына әртүрлі тақырыпта мақалалар жазады. Әсіресе, жастар жайлы, уездердегі оқу-ағарту жұмыстары, ондағы тәрбие туралы «Ақ жол», «Жас Қайрат» газеттерінде бірнеше мақаласы жарияланған.
1932 жылы Ташкент қаласында орналасқан Орталық Азия мақта өсіру институтында оқуын сәтті аяқтады. Осыдан кейін ол өзінің еңбек жолын бастады, ол қысқа, бірақ оқиғаларға толы болды. Ол Қызылорда уездік Статистика бюросында көшірмеші болып жұмыс істеді және Ташкенттегі комсомолдың белсенді мүшесі болды. 1921-1924 жылдар аралығында ол Түркістан коммунистік жастар одағында түрлі қызметтер атқарды, соның ішінде «Жас Қайрат» газетінің редакторы және саяси ағарту бөлімі меңгерушісінің орынбасары болды. Осыдан кейін Баймаханов Сырдария ауылшаруашылық техникумында сабақ берді және әртүрлі аймақтардың коммунистік комитеттерінде маңызды қызметтер атқарды. Ол Қазақ АССР Халық ағарту халық комиссарының орынбасары болды және еліміздің түрлі өңірлерінде үгіт-насихат жұмыстарымен айналысты. Алайда оның өмірі мен мансабы 1937 жылы қарашада қамауға алынып, ату жазасына кесілген кезде аяқталды. Бұл саяси қуғын-сүргін мен тоталитарлық режимнің құрбаны болған сол кездегі көптеген зиялы қауым мен қайраткерлердің қатыгез тағдыры болды. Сәдуақас Баймаханов Сталин қайтыс болғаннан кейін және 1950 жылдардың аяғында Кеңес одағында болған саяси өзгерістерден кейін ғана ақталды. Оның өмірі мен қызметі кеңес одағындағы қуғын-сүргін тарихын және олардың елдің қоғамы мен мәдениетіне әсерін түсіну үшін маңызды болып қала береді.
Сәдуақас Баймахановтың жеке басының маңыздылығы оның жеке жетістіктерімен немесе өмірбаянымен шектелмейді. Оның тарихы сталиндік террор кезеңінде кеңес қоғамына енген саяси қуғын-сүргіннің кең контекстінің бөлігі болып табылады. Ол өзінің құрбаны ретінде саяси қуғын-сүргін мен зорлық-зомбылықтың құрбаны болған көптеген замандастарының қайғылы тағдырының символына айналды. Оның жеке басының маңыздылығы оның өз заманының қоғамы мен мәдениетін қалыптастыруға белсенді қатысуында. Ол коммунистік партияның белсенді мүшесі болды және партияның идеологиясын жүзеге асыратын және оның халық арасында таралуына ықпал ететін әртүрлі басшылық қызметтерде жұмыс істеді. Оның коммунистік идеялар мен ағартушылық қызметті таратудағы рөлі сол кездегі қоғамға айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, Сталин қайтыс болғаннан кейін оны қалпына келтіру қоғамдағы әділеттілікті құқықтық және моральдық қалпына келтірудің маңыздылығын көрсетеді. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын оңалту олардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қалпына келтіруге көмектеседі, сонымен қатар кез-келген қоғамда адам құқықтары мен сөз бостандығын қорғау қажеттілігін еске салады.
Сәдуақас Баймахановтың тұлғасы өз заманының зиялы және талантты қайраткерінің үлгісін көрсетіп қана қоймай, қазіргі заманда да өзекті болып қала беретін әділдік пен бостандық үшін тарихи күресті бейнелейді.
Фатима ҚОЗЫБАҚОВА,
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры, т.ғ.к.
Рухшона НАРЗУЛЛАЕВА,
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің филология факультетінің І-курс студенті.